نام آزمایش :بررسی حساسیت دارویی باکتری مایکوباکتریوم ( عامل بیماری سل )– خط دوم
(Mycobacterium Drug Susceptibility – Second Line)
توضیح کلی آزمایش
آزمایش بررسی حساسیت دارویی مایکوباکتریوم نسبت به داروهای خط دوم برای تعیین مقاومت در موارد سل مقاوم به دارو MDR-TB یا XDR-TB انجام می‌شود. این آزمایش در بیماران با شکست درمان، سابقه تماس با بیمار مقاوم یا فرم‌های منتشر و خارج‌ریوی سل اهمیت حیاتی دارد.
داروهای خط دوم شامل فلوروکینولون‌ها (مانند افلوکساسین، لووفلوکساسین)، آمینوگلیکوزیدها (مانند آمیکاسین، کانامایسین)، و داروهای خوراکی مانند اتیونامید، سیکلوسرین، و پازاسینامید هستند. بررسی حساسیت با روش‌های فنوتیپی یا مولکولی انجام می‌شود.
کاربردهای بالینی آزمایش
- بررسی موارد MDR-TB یا XDR-TB
- بررسی بیماران با شکست درمان خط اول
- بررسی بیماران با تماس نزدیک با بیمار مقاوم
- بررسی بیماران HIV مثبت یا با نقص ایمنی
- بررسی موارد سل منتشر یا خارج‌ریوی
- پایش درمان و انتخاب رژیم دارویی مناسب
- بررسی اپیدمی‌های سل مقاوم در مراکز تجمع
- بررسی موارد سل استخوانی، مغزی یا شکمی
فیزیولوژی و مکانیسم آزمایش
مقاومت به داروهای خط دوم معمولاً ناشی از جهش‌های ژنی در نقاط هدف داروها یا مکانیسم‌های پمپ‌های خروجی است. بررسی حساسیت دارویی به‌صورت فنوتیپی (رشد در حضور دارو) یا ژنوتیپی (شناسایی جهش‌ها) انجام می‌شود. روش‌های رایج شامل MGIT، Line Probe Assay و توالی‌یابی ژنی هستند.
در روش فنوتیپی، نمونه در محیط‌های کشت حاوی غلظت‌های استاندارد دارو قرار داده می‌شود و رشد یا عدم رشد بررسی می‌شود. در روش مولکولی، جهش‌های ژن‌های gyrA، rrs، eis و inhA بررسی می‌شوند.
علائم بالینی مرتبط با مقاومت دارویی
- تب ممتد و تعریق شبانه
- سرفه مزمن با خلط خونی
- کاهش وزن و ضعف عمومی
- عدم پاسخ به درمان خط اول
- عود علائم پس از درمان
- علائم منتشر در سل خارج‌ریوی
- درگیری چند اندام یا سیستمیک
آزمایش‌های مکمل
- رنگ‌آمیزی زیل- نلسون برای مشاهده باسیل اسیدفست
- آزمایش PCR برای شناسایی سریع
- کشت در محیط‌های Löwenstein-Jensen یا MGIT
- آزمایش‌های Line Probe Assay برای بررسی جهش‌ها
- تصویربرداری قفسه سینه یا اندام درگیر
- بررسی CBC، CRP، ESR
- بررسی عملکرد کبدی و کلیوی قبل از شروع درمان
- بررسی HIV و سایر عوامل نقص ایمنی
- بررسی کشت خون در موارد منتشر
- بررسی سطح دارو در خون در موارد خاص
ضرورت تشخیص زودهنگام
تشخیص زودهنگام مقاومت به داروهای خط دوم می‌تواند از شکست درمان، انتقال بیماری مقاوم، یا مرگ جلوگیری کند. انتخاب رژیم دارویی مناسب بر اساس نتایج حساسیت می‌تواند اثربخشی درمان را افزایش داده و از بستری یا عوارض شدید جلوگیری کند.
عوارض تشخیص دیرهنگام
- شکست درمان و پیشرفت به XDR-TB
- انتقال بیماری مقاوم به اطرافیان
- نارسایی تنفسی یا درگیری چند اندام
- مرگ در موارد شدید و درمان‌نشده
- بستری‌های طولانی‌مدت
- نیاز به درمان‌های ترکیبی و پرهزینه
- کاهش کیفیت زندگی
- مقاومت دارویی گسترده
عوامل افزایش‌دهنده احتمال مقاومت دارویی
- سابقه درمان ناقص یا قطع زودهنگام دارو
- تماس با بیمار مقاوم
- مهاجرت از مناطق پرخطر
- HIV یا نقص ایمنی
- استفاده نادرست از داروهای ضدسل
- فرم‌های منتشر یا خارج‌ریوی
- سابقه بستری یا زندان
عوامل کاهش‌دهنده احتمال مقاومت دارویی
- درمان کامل و منظم با داروهای خط اول
- عدم تماس با بیمار مقاوم
- فرم‌های محدود و غیرسیستمیک
- پاسخ بالینی مناسب به درمان
- عدم وجود نقص ایمنی
- استفاده از داروهای استاندارد با دوز مناسب
منابع
- UpToDate
- Lab Tests Online
- Mayo Clinic
- PubMed
- CDC Guidelines on Drug-Resistant TB
- Harrison’s Principles of Internal Medicine
- Infectious Diseases Society of America – IDSA
- Journal of Clinical Microbiology
- WHO Global TB Program