نام آزمایش : بررسی حساسیت دارویی باکتری مایکوباکتریوم ( عامل بیماری سل ) خط ۱
(Mycobacterium Drug Susceptibility)
توضیح کلی آزمایش
آزمایش بررسی حساسیت دارویی مایکوباکتریوم برای تعیین مقاومت یا حساسیت Mycobacterium tuberculosis نسبت به داروهای خط اول ضدسل انجام می‌شود. این آزمایش در بیماران مبتلا به سل ریوی یا خارج‌ریوی، به‌ویژه در موارد مقاوم، عودکننده یا با سابقه درمان ناقص اهمیت دارد.
داروهای خط اول شامل ایزونیازید (INH)، ریفامپین (RIF)، اتامبوتول (EMB) و پیرازینامید (PZA) هستند. بررسی حساسیت معمولاً با روش‌های فنوتیپی (کشت در محیط‌های حاوی دارو) یا مولکولی PCR،Line Probe Assay انجام می‌شود.
کاربردهای بالینی آزمایش
- بررسی موارد سل ریوی یا خارج‌ریوی
- بررسی بیماران با سابقه درمان ناقص یا عود بیماری
- بررسی موارد مشکوک به MDR-TB (سل مقاوم به چند دارو)
- بررسی بیماران با تماس نزدیک با بیمار مقاوم
- بررسی بیماران HIV مثبت یا با نقص ایمنی
- پایش درمان و انتخاب رژیم دارویی مناسب
- بررسی اپیدمی‌های سل در مراکز تجمع
- بررسی موارد سل استخوانی، مغزی یا منتشر
فیزیولوژی و مکانیسم آزمایش
Mycobacterium tuberculosis یک باسیل اسیدفست و هوازی است که با رشد آهسته در محیط‌های خاص مانند Löwenstein-Jensen یا MGIT رشد می‌کند. مقاومت دارویی معمولاً ناشی از جهش‌های ژنی در نقاط هدف داروهاست. بررسی حساسیت دارویی به‌صورت فنوتیپی (رشد در حضور دارو) یا ژنوتیپی (شناسایی جهش‌ها) انجام می‌شود.
در روش فنوتیپی، نمونه در محیط‌های کشت حاوی غلظت‌های استاندارد دارو قرار داده می‌شود و رشد یا عدم رشد بررسی می‌شود. در روش مولکولی، جهش‌های ژن‌های katG، rpoB، embB، و pncA بررسی می‌شوند.
علائم بالینی مرتبط با مقاومت دارویی
- تب ممتد و تعریق شبانه
- سرفه مزمن با خلط خونی
- کاهش وزن و ضعف عمومی
- عدم پاسخ به درمان استاندارد
- عود علائم پس از درمان
- علائم منتشر در سل خارج‌ریوی
- درگیری چند اندام یا سیستمیک
آزمایش‌های مکمل
- رنگ‌آمیزی زیل - نلسون برای مشاهده باسیل اسیدفست ( یا باسیل یا باکتری عامل بیماری سل )
- آزمایش PCR ( ازمایشی دقیق و مولکولی است ) برای شناسایی سریع
- کشت در محیط‌های Löwenstein-Jensen یا MGIT
- آزمایش‌های Line Probe Assay برای بررسی جهش‌ها
- تصویربرداری قفسه سینه یا اندام درگیر
- بررسی CBC، CRP، ESR
- بررسی عملکرد کبدی و کلیوی قبل از شروع درمان
- بررسی HIV و سایر عوامل نقص ایمنی
- بررسی کشت خون در موارد منتشر
- بررسی سطح دارو در خون در موارد خاص
ضرورت تشخیص زودهنگام
تشخیص زودهنگام مقاومت دارویی در سل می‌تواند از انتقال بیماری، شکست درمان یا پیشرفت به فرم‌های شدید جلوگیری کند. انتخاب رژیم دارویی مناسب بر اساس نتایج حساسیت می‌تواند اثربخشی درمان را افزایش داده و از بستری یا مرگ جلوگیری کند.
عوارض تشخیص دیرهنگام
- شکست درمان و عود بیماری
- انتقال بیماری مقاوم به اطرافیان
- پیشرفت به MDR-TB یا XDR-TB
- نارسایی تنفسی یا درگیری چند اندام
- مرگ در موارد شدید و درمان‌نشده
- بستری‌های طولانی‌مدت
- نیاز به درمان‌های ترکیبی و پرهزینه
- کاهش کیفیت زندگی
عوامل افزایش‌دهنده احتمال مقاومت دارویی
- سابقه درمان ناقص یا قطع زودهنگام دارو
- تماس با بیمار مقاوم
- مهاجرت از مناطق پرخطر
- HIV یا نقص ایمنی
- استفاده نادرست از داروهای ضدسل
- فرم‌های منتشر یا خارج‌ریوی
- سابقه بستری یا زندان
عوامل کاهش‌دهنده احتمال مقاومت دارویی
- درمان کامل و منظم با داروهای خط اول
- عدم تماس با بیمار مقاوم
- فرم‌های محدود و غیرسیستمیک
- پاسخ بالینی مناسب به درمان
- عدم وجود نقص ایمنی
- استفاده از داروهای استاندارد با دوز مناسب
منابع
- UpToDate
- Lab Tests Online
- Mayo Clinic
- PubMed
- CDC Guidelines on Tuberculosis
- Harrison’s Principles of Internal Medicine
- Infectious Diseases Society of America – IDSA
- Journal of Clinical Microbiology
- WHO Global TB Program