عوامل مربوط به تخمدان:
مهمترين عامل مربوط به تخمدان، نداشتن تخمک گذاري است.درد در ميانه دوره عادت ماهانه نشانه اي از تخمک گذاري به شمار ميرود.
سابقه چاقي، کاهش وزن ناگهاني، ترشح شير از پستانها، پرمويي و جوش با اختلالات تخمک گذاري همراه هستند. يکي از شايعترين بيماريهايي که باعث عدم تخمک گذاري ميشود، سندروم تخمدان پلي کيستيک است.
از ديگر بيماريهايي که موجب اين اختلال ميشوند، ميتوان از نارسايي زودرس تخمدان، نقائص ذخيره تخمداني، افزايش پرولاکتين خون، نقص مرحله لوتئال، بيماري تيروئيد و بيماري غدد فوق کليه را نام برد.
نارسايي زودرس تخمدان:
از علائم اين بيماري کاهش هورمون استروژن همراه با افزايش LH و FSH در زنان کمتر از 35 سال است. نداشتن عادت ماهانه، ناباروري، گرگرفتگي و اختلالات خواب از جمله علائم اين بيماري به شمار ميآيند.
تنها روش درمان براي اين بيماري، IVF به کمک تخمک اهدايي است.
کاهش ذخيره تخمداني:
اين بيماري يکي از دلائل ناباروري بدون علت خاص، ميباشد. بيماران مبتلا معمولا عادت ماهانه و تخمک گذاري طبيعي دارند. مهمترين روش تشخيص آزمايشگاهي اين بيماري، اندازه گيري ميزان FSH در روز سوم قاعدگي است. افزايش سطح FSH به بيش از 15 تا 20، تائيد کننده اين مشکل است.
درمان اين بيماري نيز انجام IVF ميباشد.
افزايش پرولاکتين خون:
پرولاکتين هورموني است که از غده هيپوفيز آزاد ميشود. اين هورمون اثر افزايش دهنده و توليد کننده شير در مادران شيرده دارد و افزايش ترشح آن موجب قطع قاعدگي و ناباروري ميشود.
تومورهاي غده هيپوفيز، ضربه به قفسه سينه، نارسايي کليه و کمکاري تيروئيد باعث افزايش اين هورمون ميشوند. مصرف بعضي داروها مانند قرصهاي پيشگيري از بارداري نيز موجب افزايش پرولاکتين خون ميشوند. مصرف زياد مواد پروتئيني، استرس، نزديکي و تحريک نوک پستان باعث افزايش مختصر پرولاکتين ميشود. ترشح شير از پستان علامت شايع افزايش پرولاکتين است. چنانچه مقدار پرولاکتين بيش از حد بالا برود انجام MRI توصيه ميشود.
نقص مرحله لوتئال:
در بيماري نقص مرحله لوتئال، ميزان هورمون پروژسترون کاهش مي يابد. وجود اين هورمون براي حفظ بارداري ضروري است. اين نقص اغلب در بيماراني که سقطه اي مکرر داشته اند، ديده ميشود. روش تشخيص اين مشکل نمونه برداري از لايه داخلي رحم (آندومتر) است.
بيماري تيروئيد:
کم کاري و پرکاري غده تيروئيد باعث نامنظم شدن قاعدگي و اختلال در تخمک گذاري ميشوند. اندازه گيري هورمونهاي غده تيروئيد (TSH، T4 ،T3) در تشخيص اين بيماري کمک کننده هستند.
بيماري غده فوق کليه:
وقتي که غده فوق کليه بيش از اندازه هورمون توليد کند، بيماري کوشينگ رخ ميدهد. در اين بيماري، مقدار زيادي هورمون کورتيزول توليد ميشود. علائم اين بيماري چاقي، پرمويي و اختلالات قاعدگي ميباشند.
آزمايش تشخيصي براي بيماريهاي غده فوق کليه، اندازه گيري مقدار هورمون کورتيزول و پروژسترون خون در حالت ناشتا ميباشد.
سندروم تخمدان پلي کيستيک:
شايعترين اختلال غدد در زنان و شايعترين علت نازايي ناشي از عدم تخمک‌گذاري ميباشد. نامگذاري اين سندرم به دليل وجود تخمدانهاي بزرگ محتوي تعداد زيادي کيست کوچک است.
زنان مبتلا به اين بيماري علائمي مانند اختلالات قاعدﮔﻰ، پرمويي، جوش، ريزش مو و نازايي دارند. بيماران در معرض عوارض جدي مانند افزايش خطر سرطان آندومتر و ﭘﺴﺘﺎن، افزايش فشار خون، بيماريهاي قلبي وعروقي و ديابت ميباشند. شيوع چاقي در مبتلايان به اين بيماري بيشتر از زنان سالم ميباشد.
علت دقيق سندرم تخمدان پلي کيستيک هنوز ناشناخته است. زنان مبتلا ممکن است به دليل مشکلات به وجود آمده در تخمک گذاري، براي باردار شدن با مشکل مواجه شوند. تشخيص زود هنگام و شروع درمان مي تواند به پيشگيري از عوارض طولاني مدت آن مثل ديابت نوع 2، بيماريهاي قلبي و سکته کمک کند.
در این بیماری سونوگرافي افزايش حجم تخمدان، وجود تعدادي کيست در هر تخمدان را نشان ميدهد. افزايش سطح هورمونهاي LH، تستوسترون، انسولين، پرولاکتين در اين بيماري ديده ميشود.
درمان سندرم تخمدان پلي کيستيک همراه با برطرف کردن نگرانيهاي فردي بيمار مثل نازايي، پرمويي، جوش و چاقي ميباشد.
براي درمان ناباروري، ابتدا داروهاي خوراکي براي بيمار تجويز ميشود تا به کمک اين داروها تخمدانها را جهت تخمک گذاري تحريک کنند، در صورتيکه با اين روش بارداري حاصل نشد جراحي ميتواند در درمان موثر باشد.
روشهاي تشخيص تخمک گذاري:
نمودار دماي بدن:
پس از تخمك گذاري، دماي بدن ممكن است بين 0.4 تا 1.0 درجه افزايش پيدا كند. اين تغيير محسوس نیست، اما ميتوان با استفاده از يك دماسنج، دماي پايه بدن را اندازه گيري كرد. دماي پايه بدن يعني دماي بدن در هنگام صبح و پس از بيدار شدن از خواب، پيش از آنكه هرگونه فعاليتي انجام شود. افزايش اين دما بيانگر آن است كه تخمك گذاري در بدن انجام شده است، زيرا آزاد شدن يك تخمك منجر به تحريك و افزايش توليد هورمون پروژسترون ميگردد، كه دماي بدن را افزايش ميدهد.
دو تا سه روز پيش از اين زمان مناسبترين موقع براي باردار شدن است. پس از تخمك گذاري، يك تا دو روز طول ميكشد تا سطح هورمون پروژسترون به حدي برسد كه دماي بدن را افزايش بدهد. اما از آنجا كه تخمك تنها حداكثر 24 ساعت ميتواند زنده بماند، هنگامي كه دماي بدن افزايش پيدا ميكند، ديگر براي باردار شدن خيلي دير شده است. به همين دليل، متخصصان توصيه ميكنند كه دماي بدن را براي چند ماه دقيقا زير نظر گرفته شود و نموداري براي آن طراحي شود تا بتوان الگوي افزايش دما را تشخيص داده و زمان احتمالي تخمك گذاري را مشخص كرد.
درد در ناحيه پايين شكم:
حدودا 20 درصد از خانمها ميتوانند تخمك گذاري و فعاليت مربوط به آن را احساس كنند، كه نشانه هاي آن ميتواند از درد ملايم تا تير كشيدن هاي شديد و ناگهاني ناحيه شکمي باشد.
اندازه گيري ميزان پروژسترون در اواسط مرحله لوتئال:
اگر سطح هورمون پروژسترون بيش از 2 تا 3 نانوگرم در ميلي ليتر باشد نشانه اي از وقوع تخمک گذاري است.
بررسي با سونوگرافي:
با کمک سونوگرافي ميتوان رشد فوليکول را بررسي کرد. وجود مايع در رحم نشانهاي از پارگي فوليکول و آزاد شدن تخمک است.
اندازه گيري ميزان هورمون LH:
اندازه گيري مرتب سطح هورمون LH بهترين معيار براي تشخيص تخمک گذاري است. 34 تا 36 ساعت پس از اوج ترشح LH تخمک گذاري اتاق مي افتد. افزايش LH به ميزان دو برابر سطح پايه نشانه اوج ترشح آن است.
عوامل مربوط به لوله هاي رحم:
عواملي که منجر به ناباروري مربوط به لوله ها ميشوند عبارتند از:
بيماري التهابي لگن، آندومتريوز، سابقه جراحي بر روي لوله و سابقه استفاده از آيودي. به نظر ميرسد مهمترين علت مشکلات مربوط به لوله هاي رحم ابتلا به کلاميديا (نوعي باکتري) است.
با کمک روشهاي زير تشخيص عوامل لوله اي تاييد ميشود:
• هيستروسالپنگوگرافي: يکي از مراحل اصلي بررسي اوليه ناباروري است. «HSG» تصويربرداري از رحم و لوله هاي رحمي با استفاده از تزريق مواد ميباشد و روشي قابل اعتماد، کم خطر، در دسترس، و ارزان قيمت بوده و به راحتي براي بيمار قابل تحمل است. اين روش تصوير لوله ها و رحم را نشان ميدهد و علاوه بر کاربرد تشخيصي، اثرات درماني نيز دارد.
• لاپاراسکوپي: لاپاراسکوپي نوعي روش براي مشاهده درون شکم و لگن است.
بيماري التهابي لگن:
بيماري التهابي لگن عبارت است از عفونت رحم، لوله هاي رحمي و ساير اعضاء توليد مثل که سبب درد مزمن در قسمت تحتاني شکم مي شود. بيماري التهابي لگن ميتواند به لوله هاي رحمي آسيب برساند.
بيماري التهابي لگن داراي 4 عارضه مهم است: ناباروري، حاملگي خارج از رحم، تشکيل آبسه در داخل لگن و درد مزمن لگني. بيماري التهابي لگن موقعي اتفاق ميافتد که باکتريها از راه واژن بطرف بالا رفته از دهانه رحم وارد رحم و از آنجا وارد لوله هاي رحمي و داخل لگن ميشوند.
ميکروبهاي بسيار زيادي ميتوانند سبب بيماري التهابي لگن شوند، ولي کلاميديا و سوزاک از مهمترين عوامل هستند. زناني که در سن توليد مثل هستند، بيشتر به اين عفونت گرفتار ميشوند و احتمال ابتلا خانمهاي زير 25 سال بيشتر از خانمهاي بالاي 25 سال ميباشد. علت اين است که گردن رحم در خانمهاي جوان هنوز به اندازه کافي دچار بلوغ نشده است و ميکروب از طريق گردن رحم راحتتر وارد رحم ميشود. احتمال خطر بيماري التهابي لگن در زناني که از آيودي استفاده ميکنند، مختصري بيشتر از ساير زنان است. بنابراين بهتر است قبل از گذاشتن آيودي از نظر وجود احتمالي عفونت بررسي و درمان شوند.
آندومتريوز:
آندومتريوز به معني وجود بافت داخل رحم (آندومتر) در فضاي خارج از رحم است. ممکن است بافت آندومتر در تمام بافت‌هاي بدن به جز طحال به وجود آيد، ولي رايج‌ترين محل پديدآمدن آن و در50 درصد موارد، لگن است که در اين قسمت، تخمدانها (در نزديک 40 درصد موارد) بيش از ديگر اندام‌ها گرفتار ميشوند. بنابراين همزمان با عادت ماهانه خانمها اين نقاط خونريزي ميکنند که در نتيجه دشواري‌هاي فراواني براي فرد به‌وجود مي‌آيد. رايج‌ترين آنها درد موقع عادت ماهانه، نازايي و دردهاي مزمن لگني ميباشد.
بيشترين سن ابتلا به اين بيماري بين 25 تا 40 سالگي است. اين در حالي است که آندومتريوز عامل 5 تا 15 درصد موارد نازايي در زنان است. درمان بيماري در افرادي که تمايل به حفظ باروري دارند با استفاده از دارو و در کساني که تمايلي به حفظ قدرت باروري ندارند جراحي است.
عوامل مربوط به دهانه رحم:
دهانه رحم (سرويکس) نقش مهمي در توليد مثل دارد. در ميانه چرخه عادت ماهانه، ترشحات دهانه رحم انتقال اسپرم را ممکن ميکند ولي در ساير مراحل چرخه عادت ماهانه ترشحات دهانه رحم مانند سدي از نفوذ اسپرم جلوگيري ميکند. بهترين روش درمان زوجهايي که مبتلا به ناباروري مربوط به دهانه رحم هستند تلقيح مايع مني به داخل رحم است.
عوامل مربوط به رحم:
مشکلات مربوط به رحم معمولا با سقط مکرر همراه هستند. انجام سونوگرافي واژينال بهترين راه تشخيص مشکلات رحم است.
برخي از ناهنجاريهاي رحمي عبارتند از:
• ميوم
• چسبندگي داخل رحم
• مشکلات مادرزادي رحم
ميوم:
شايعترين تومور خوش خيم رحمي هستند و يك نفر از هر پنج زن در سنين باروري به آن مبتلا ميشوند. ميومها معمولاً با معاينات پزشكي تشخيص داده ميشوند و در مواردي هم طي بررسي با سونوگرافي به علل ديگر كشف ميگردند، اين توده ها ميتوانند با خونريزي غيرطبيعي و احساس فشار در لگن تظاهر كنند، گاهي درد قاعدگي مهمترين علامت اين تومورهاست . تكرر ادرار نيز از جمله علائم اين بيماري بشمار ميرود. علت پيدايش اين توده ها نامعلوم است .
ميومهايي که در رحم قرار دارند احتمال بارداري را کاهش ميدهند. به طور کلي ميومهايي که باعث تغيير شکل رحم ميشوند با کاهش باروري همراه هستند. راه درمان ميومها، برداشتن آنها از طريق جراحي است.
چسبندگيهاي داخل رحم:
اين بيماري با علائمي چون قطع عادت ماهانه، بينظمي در عادت ماهانه، سقط و ناباروري بروز ميکند. چسبندگيهاي داخل رحم مانع انتقال اسپرم ميشوند.
مشکلات مادرزادي رحم:
اين مشکلات مانند رحم دوتايي و رحم ديواره دار بيش ازاينکه باعث ناباروري باشند باعث سقط در سه ماهه دوم بارداري و زايمان زودرس ميشوند.
ناباروري با علت نامعلوم:
زوجي که مورد ارزيابي قرار گرفته و علت مشخصي براي ناباروري نداشته باشند و يا در صورت وجود عاملي براي ناباروري تحت درمان قرار گرفته اند ولي قادر به بارداري نباشند، دچار ناباروري با علت نامعلوم هستند. نااميدترين بيماران و بي نتيجه ترين درمانها در اين دسته قرار دارند.
در صورت طبيعي بودن ارزيابي هاي اوليه و کشف نشدن علتي براي ناباروري، درمانهاي تجربي براي زوج در نظر گرفته ميشود. روشهايي مانند لقاح آزمايشگاهي، تلقيح داخل رحمي مايع مني و استفاده از داروهاي تحريک کننده تخمدان ممکن است براي اين بيماران مفيد باشند.
منابع:
کتاب ناباروری و روش های درمان موجود
کتاب اورژانس های زنان و مامایی
https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/infertility/symptoms-causes/syc-20354317
https://www.womenshealth.gov/a-z-topics/infertility
https://www.health.harvard.edu/a_to_z/female-infertility-a-to-z