عامل مردانه يکي از شايعترين علل ناباروري است ولي تشخيص مردان سالم و بارور از کساني که دچار کاهش باروري شده اند، دشوار است زيرا عواملي مانند فصل، بيماري و استرس بر روي مايع مني در انزالهاي مختلف تاثيرگذار هستند.
انجام معاينات کامل اهميت فراواني در تشخيص دارد. شايعترين بيماريهايي که علت ناباروري هستند عبارتند از: واريکوسل (اتساع و پيچ خوردگي غيرطبيعي شبکه وريدي بالاي بيضه ها)، نارسايي بيضه، انسداد، کريپتورکيديسم (عدم نزول بيضه)، حجم کم مايع مني و لخته شدن اسپرم.
در بيماران مبتلا به آزواسپرمي (فقدان اسپرم) يا کمبود شديد اسپرم، نمونه برداري از بيضه و آزمايشهاي بررسي کروموزومها، هورمون جنسي مردانه (تستوسترون)، هورمونهاي غده تيروئيد و پرولاکتين درخواست ميشود.
آزمايش تجزيه مايع مني اولين و مهمترين آزمايش براي تشخيص مشکلات ناباروري در مردان است که در ادامه به توضيح آن خواهيم پرداخت.
آزمايش تجزيه مايع مني (آناليز اسپرم):
در اين آزمايش حجم، PH، غلظت اسپرم، ميزان فروکتوز (نوعي قند)، زمان مايع شدن مني، وجود سلولهاي مختلف (به خصوص سلولهاي گرد Round cell)، تحرک و شکل اسپرمها بررسي ميشود. قبل از نمونه گيري به بيمار توصيه ميشود حداقل 72 ساعت و حداکثر 5 روز از نزديکي خودداري کند. نمونه بايد در ظرف تميز جمع آوري شود و در عرض يک ساعت به آزمايشگاه تحويل داده شود.
وقتي مايع مني خارج ميشود سفيد يا شيري رنگ است ولي پس از 5 تا 30 دقيقه که در دماي 37 درجه قرار ميگيرد بي رنگ ميشود. ارتباطي بين رنگ مني و تعداد اسپرمها وجود ندارد ولي اگر هر رنگي به غير از سفيد، شيري يا بيرنگ ديده شود غير طبيعي است.
حجم طبيعي مايع مني 2 تا 6 ميلي ليتر است. حجم کم ممکن است نشانه انزال پسگرد (ورود مني به درون مثانه) باشد. عدم وجود فروکتوز و PH اسيدي ميتواند نشانه انسداد مجراي انزال باشد. اگر تعداد سلولهاي گرد بيش از يک ميليون در ميلي ليتر باشد، نشان دهنده تعداد غيرعادي سلولهاي نابالغ است.
غلظت طبيعي اسپرم 20 ميليون يا بيشتر در هر ميلي ليتر است و غلظت کمتر از 20 ميليون به عنوان عدم توانايي فرد در باروري در نظر گرفته ميشود.
تحرک اسپرم بايد حداکثر تا 2 ساعت پس از نمونه گيري بررسي شود که معمولا در اين بررسي، درصد اسپرمهاي متحرک با حرکت رو به جلو اندازه گيري ميشود و ميزان طبيعي آن بايد بيش از 50 درصد باشد.
در تمام نمونه هاي مايع مني، درصدي از اسپرمها داراي شکل غيرطبيعي هستند. اين اختلال ممکن است در سر، تنه يا دم اسپرم مشاهده شود. وجود مشکل در سر اسپرم اغلب نشانه ناباروري است. ميزان طبيعي اسپرمهاي سالم 40 تا 60 درصد است. شکل غير طبيعي اسپرم معمولا با غلظت پايين و تحرک کم اسپرم همراه است.
محدوده طبيعي PH اسپرم 7 تا 8 است.
واريکوسل:
واريکوسل بزرگ شدن وريدهاي درون کيسه بيضه (اسکروتوم) است. اسکروتوم کيسه پوستي شلي است که بيضه‌ها درون آن قرار دارند. واريکوسل شبيه به وريدهاي واريسي است که در پا ممکن است بروز کنند.
حدود يک ششم مردان به واريکوسل مبتلا ميشوند. در مرداني که دچار ناباروري هستند، اين رقم بالاتر است و به 40 درصد مي‌‌رسد.
واريکوسل شايعترين علت کاهش کميت و کيفيت اسپرم است، گرچه همه واريکوسل‌ها بر توليد اسپرم اثر نمي‌گذارند.
اغلب واريکوسل‌ها به مرور زمان ايجاد ميشوند. خوشبختانه اغلب به آساني تشخيص داده ميشوند، و اگر علامت‌دار شده باشند، ميتوان آنها را با جراحي ترميم کرد.
از آنجايي که واريکوسل معمولا علامتي ندارد، اغلب در حين ارزيابي ناباروري يا معاينه جسمي کشف ميشود.
درمان واريکوسل ممکن است ضروري نباشد. اما در صورت ناباروری، يا درد و تحليل‌رفتگي بيضه‌ها، ممکن است لازم باشد واريکوسل را ترميم شود. درمان، با هدف بستن وريدهاي آسيب‌ديده و هدايت جريان خون به وريدهاي طبيعي انجام ميگيرد. ترميم واريکوسل ممکن است با جراحي باز، يا جراحي از طريق لاپاراسکوپي، و يا بستن وريد با بالون انجام گيرد.
نارسايي غدد جنسي:
شايعترين علت نارسايي غدد جنسي سندروم کلاين فلتر است. اين بيماري به علت نقص در کروموزهاي جنسي مرد ايجاد ميشود. فرمول جنسي کروموزوم مرد در شرايط طبيعي xy ميباشد ولي در اين بيماري فرد داراي يک x اضافي ميباشد و در موارد نادري داراي 2 الي 3x اضافه ميباشد.
مشخصات اين سندروم عبارتند از: بيضه سفت و کوچک، فقدان اسپرم، بزرگي پستانها، قد بلند، دستگاه تناسلي مردانه با ظاهر طبيعي و رشد ناقص موهاي صورت.
درمان ناباروري در اين افراد فقط به کمک تزريق اسپرم اهدايي به داخل رحم امکانپذير است.
ناهنجاريهاي انسدادي:
شايعترين علت انسداد وازکتومي (نوعي عمل جراحي در مردان براي پيشگيري از بارداري) است.
کريپتورکيديسم ( عدم نزول بيضه):
در بعضي مواقع هنگام تولد يك يا هر دو بيضه از لگن به مكان طبيعي خود در کيسه بيضه نزول نميکنند. 3 درصد از نوزادان پسر کامل و 30 درصد از نوزادان پسر نارس دچار عدم نزول بيضه ميشوند. معمولا در بيشتر نوزادان بدون درمان و تا يك سالگي اين عارضه برطرف ميگردد.
در غير اين صورت ميتوان تا قبل از بلوغ به وسيله جراحي يا هورمون درماني اين عارضه را برطرف نمود.
عوارض احتمالي عدم نزول بيضه عبارتست از:
• افزايش احتمال سرطان بيضه
• عقيمي يا كاهش ميزان باروري
• مشكلات رواني همراه با كاهش اعتماد به نفس مرد
• فقدان تكامل جنسي طبيعي در صورت فقدان بيضه‌ها
• ايجاد فتق
تشخيص بيماري به کمک سونوگرافي يا سي‌تي‌سكن تاييد ميشود.
درمان با توجه به نوع بيماري تعيين ميگردد. در صورتي‌كه بيضه گاهي در کيسه بيضه باشد و گاهي برگردد، به‌طور طبيعي مشكل تا هنگام بلوغ خود به خود رفع ميشود. ساير انواع با هورمون درماني يا جراحي درمان ميشوند. جراحي بايد در 21-15 ماهگي ولي نه ديرتر از بلوغ انجام گيرد تا كاركرد توليدمثلي حفظ شود.
انزال پس گرد:
انزال پسگرد ممکن است ناشي از جراحي‌هاي قبلي روي پروستات يا پيشابراه باشد. بيماري ديابت، برخي از داروها، از جمله داروهايي که براي درمان فشارخون بالا به کار مي‌روند و برخي از داروهاي روان‌گردان نيز ميتوانند باعث به وجودآمدن اين مشکل باشند. اين عارضه شايع نيست و ممکن است به صورت کامل يا ناقص رخ دهد. وجود مني در مثانه ضرري ندارد. مني با ادرار مخلوط و از بدن خارج ميشود.
علائم انزال پسگرد:
• هنگام اوج لذت جنسي مرد (انزال)، مني از پيشابراه خارج نمي‌شود يا مقدار خيلي کمي خارج ميشود.
• کدرشدن ادرار
• در آزمايش ادرار روي نمونه‌اي که مدت کوتاهي پس از انزال گرفته شده، مقادير زيادي اسپرم درون ادرار مشاهده ميشود.
اگر انزال پسگرد ناشي از داروها باشد، قطع مصرف آن داروي خاص ممکن است مشکل را برطرف کند. اما اگر ناشي از جراحي يا ديابت باشد، در اغلب موارد قابل تصحيح نيست. انزال پسگرد ممکن است منجر به ناباروري شود.
صدمه به نخاع:
مرداني که به آسيبهاي نخاعي مبتلا هستند با مشکلاتي مانند اشکال در انزال، کاهش توليد هورمون جنسي مردان (تستوسترون) و کاهش توليد اسپرم روبه رو هستند. اين افراد ميتوانند با کمک تلقيح داخل رحمي اسپرم قابليت باروري را به دست بياورند.
منابع:
کتاب ناباروری و روش های درمان موجود
کتاب اورژانس های زنان و مامایی
https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/infertility/symptoms-causes/syc-20354317
https://www.health.harvard.edu/a_to_z/female-infertility-a-to-z