بیماری فنیل کتونوری (PKU) یکی از شایع‌ترین اختلالات ارثی متابولیک است که به صورت اتوزومی مغلوب به ارث می‌رسد. بیماری PKU به 3 گروه تقسیم میشود که متداول‌ترین نوع آن PKU کلاسیک است. PKU. کلاسیک به دلیل جهش در ژن PAH ایجاد میشود. این ژن دستورالعمل‌هایی را برای ساخت آنزیمی به نام فنیل آلانین هیدروکسیلاز را ارائه می‌دهد. این آنزیم اسیدآمینه فنیل آلانین را به سایر ترکیبات مهم بدن از جمله تیروزین تبدیل می‌کند. نقص در آنزیم فنیل آلانین هیدروکسیلاز باعث تجمع فنیل آلانین و متابولیت‌های آن در خون میشود که سبب آسیب‌های جبران ناپذیر به مغز و سیستم اعصاب مرکزی، عقب ماندگی ذهنی، بیش فعالی، تشنج، اگزما و روشن‌تر بودن رنگ مو و پوست میشود.
فنيل آلانين يك اسيد آمينه ضروري است. چنانچه از فنيل آلانين مواد غذايي در بدن براي ساخت پروتئين استفاده نشود، اين ماده بطور طبيعي تجزيه مي گردد. کمبود آنزيم فنيل آلانين موجب تجمع فنيل آلانين در مايعات بدن مي شود .
مهمتریـن نشـانه های بالینـی ایـن بیمـاری، کم توانی ذهنـی، میکروسـفالی، اختلالهای رفتاری، تشـنج، سـفتی اندامهـا، بیقراری، نا آرامـی، بیش فعالـی، اگزمـا و پوسـت و مـوی روشـن اسـت. در صورتـی کـه بیمـاری پیـش از سـومین هفتـه زندگی تشـخیص داده شـده و نوزاد پیـش از یک ماهگـی مـورد تغذیـه درمانـی و مراقبتهـای لازم قرارگیـرد، نشـانه های ناشـی از بیمـاری کاهش می یابـد.
به طور معمول بیشـتر بیماران در چند ماه نخسـت تولد عادی هسـتند و والدین پس از چند ماه متوجه بیماری فرزند خود میشـوند و بیشـتر در سـنین یک تـا دو سـالگی مراجعـه میکننـد. رایج تریـن علامـت بالینـی کـه بـه مراجعـه بـه پزشـک منجـر میشـود، گردن نگرفتـن، راه نرفتن، عدم نشسـتن و صحبت نکـردن به موقـع اسـت.
انواع فنیل کتونوری:
فنیل کتونوری کلاسـیک: این نـوع بیمـاری به دلیـل کمبود یـا فقدان آنزیـم فنیل آلانین هیدروکسـیلاز ایجاد میشـود. کـودک مبتلا در ابتدای تولـد عـادی اسـت و کم توانی ذهنـی به تدریـج پیشـرفت میکنـد. هـر ماه 4 نمـره از نمره هوش او کم میشـود و تـا پایـان سـال نخسـت 50 نمـره هوش خود را از دسـت خواهـد داد.
فنیل کتونوری ملایـم: در این نوع بیماری قسـمتی از فعالیـت آنزیم فنیل آلانین باقـی مانـده است.
هایپـر فنیـل آلانینمیـا: بـه غلظـت بـالای فنیل آلانین در خون گفته میشود.
فنیل کتونوری جنینـی: در ایـن حالـت هیـچ نقـص آنزیمی مشـاهده نمیشـود، بلکه وقتـی غلظت فنیل آلانین در خـون زن بـاردار بیش ازحـد طبیعـی باشـد، ایـن حالـت رخ میدهـد، چـون فنیل آلانین به طـور فعـال از جفـت بـه جنیـن منتقـل میشـود، در صـورت افزایـش بیش از حـد فنیل آلانین در تکامـل مغز اختلال ایجاد شده و نشـانه های بالینـی به صـورت آسـیب مغـزی جنیـن، نقایـص قلبـی، کم توانی ذهنـی، اختلال در رشـد جسـمی و ذهنـی و میکروسـفالی بـروز میکنـد.
تشخیص:
بیماری PKU با اندازه‌گیری غلظت فنیل‌آلانین در خون و بالابودن این اسیدآمینه در تست‌های غربالگری نوزاد در روزهای 3 تا 5 پس از تولد تشخیص‌داده میشود. باید در نظر داشت که تاخیر در تشخیص بیماری از هفته دوم به بعد سبب آسیب به مغز نوزاد میشود. اگر آزمایش PKU کودک مثبت باشد، پزشک ممکن است آزمایش ژنتیک را توصیه کند زیرا شناسایی نوع جهش می‌تواند به انتخاب مناسب‌ترین روش درمان کمک کند. این بیماری درمان قطعی ندارد و افراد مبتلا به‌خصوص افراد مبتلا به PKU کلاسیک از ابتدای زندگی نیاز به رعایت رژیم غذایی بدون فنیل‌آلانین دارند. رژیم غذایی آن‌ها، یک رژیم غذایی کم پروتئین است و آنان میباید به طور کامل از غذاهای پر‌پروتئین (مانند گوشت، تخم‌مرغ و محصولات لبنی) اجتناب کنند. همچنین در رژیم غذایی این افراد مصرف بسیاری از مواد غذایی دیگر مانند سیب‌زمینی و غلات باید کنترل شده باشد.
اکثر کودکانی که از مادران مبتلا به PKU متولد می‌شوند این اختلال را ندارند. اگر یک زن مبتلا به PKU به شدت از یک رژیم غذایی کم فنیل‌آلانین پیروی نکند، فرزندش ممکن است دچار مشکلات جدی ازجمله ناتوانایی‌های ذهنی، میکروسفالی (داشتن سر خیلی کوچک)، نقایص قلبی، وزن کم هنگام تولد و مشکلات رفتاری شود. این مشکلات نوزادان متولد شده از مادران مبتلا به PKU ناشی از سطح بالای فنیل‌آلانین موجود در خون مادر در دوران بارداری می باشد. همچنین خطر سقط جنین در زنان مبتلا به PKU که سطح فنیل‌آلانین آن‌ها کنترل نشده است افزایش می‌یابد.
درمان:
تغذیه درمانی: بـرای درمـان، پیـروی از رژیـم کم فنیل آلانین تا پایان عمر توصیه میشـود. مواد غذایی غنـی از پروتئین و فنیل آلانین کـه مصـرف آن ممنـوع اسـت عبارتنـد از: گوشـت، ماهـی، انـواع تخـم پرنـدگان، پنیـر، نان، سـویا و دانه هـا. مکملهـای غذایـی بـا فرمـول ویـژه کـه دارای مـواد معدنـی، ویتامیـن و اسـیدآمینه های ضروری بـه جـز فنیل آلانین اسـت، یک درمـان رژیمـی موثـر در جلوگیـری از ایـن نقص مـادرزادی اسـت.
پیونـد سـلولهای بنیـادی: یـک روش درمانـی دیگـر کـه هنـوز در مرحلـه پژوهش اسـت، تعویض سـلولهای کبـدی بـا سـلولهای بیان کننـده فنیل آلانین هیدروکسـیلاز اسـت کـه بـا پیونـد سـلولهای بنیـادی خونسـاز قابـل انجـام اسـت
ژن درمانـی: روش دیگـر درمانـی کـه پژوهشـگران در سـالهای اخیـر مـورد توجـه قـرار داده انـد، ژن درمانـی اسـت.
پیشگیری:
اگر در خانواده‌ای کودک مبتلا به PKU متولد شود، احتمال ابتلای فرزند بعدی به این بیماری 25 درصد خواهد بود. بنابراین والدینی که دارای فرزند مبتلا به PKU هستند و یا در بستگان نزدیکشان این بیماری وجود دارد می‌توانند با مراجعه به پزشک متخصص ژنتیک و انجام آزمایشهای ژنتیک از ناقل بودن و یا نوع جهش خود اطمینان حاصل نموده و در زمان بارداری بعدی با انجام آزمایش بر روی پرزهای کوریونی و یا مایع آمنیون جنین از تولد فرزند مبتلا به PKU پیشگیری نمایند.
منابع:
گروه علمی آزمایشگاه رصد، بخش ژنتیک