هورمون پرولاکتین در سلول های لاکتوتروف هیپوفیز قدامی سنتز میشود. همانند سایر هورمونهای هیپوفیز قدامی، ترشح پرولاکتین به صورت ضربانی و دوره ای است که کمترین غلظت آن در اواسط روز و بیشترین غلظت آن به فاصله کوتاهی بعد از خواب است. بیشترین مقدار پرولاکتین خون معمولا بین ساعات 4 تا 7 صبح و کمترین میزان آن در بین ساعات 10 صبح و ظهر وجود دارد.
پرولاکتین جز هورمونهای استرس است بنابراین استرس، فعالیت و مکیدن نوک پستان منجر به افزایش آن میشوند.
مکیدن محرک فیزیولوژیک اصلی آزاد سازی پرولاکتین است و پرولاکتین پلاسمایی مادر ظرف چند دقیقه از شروع تغذیه با شیر مادر افزایش می یابد. به دنبال زایمان و تغذیه با شیر مادر غلظت پرولاکتین بالا باقی می ماند.
پرولاکتین هورمون اصلی در شروع حفظ تولید شیر است. در طی بارداری هورمون استروژن مانع از اثر پرولاکتین در تولید شیر میشود، بعد از زایمان با کاهش هورمونهای استروژن و پروژسترون تولید شیر شروع میشود. بر همین اساس قطع مصرف داروهای خوراکی ضد بارداری یا استروژن درمانی، ممکن است موجب گالاکتوره (ترشح شیر از نوک پستان) شوند.
اختلالات ترشح پرولاکتین:
هیپوپرولاکتینمی:
کاهش پرولاکتین خون یا هیپوپرولاکتینمی به تنهایی اهمیت چندانی ندارد. معمولا این حالت قسمتی از کم کاری کلی هیپوفیز، مثلا به دلیل سندروم شیهان است.
هیپرپرولاکتینمی:
به افزایش هورمون پرولاکتین در خون هیپرپرولاکتینمی گفته میشود. در اکثر موارد غلظت پایه گنادوتروپین ها پایین است که نتیجه آن ممکن است هیپوگنادیسم عملکردی باشد. در زنان هیپوگنادیسم همراه با کاهش سنتز و ترشح استروژن و پروژسترون توسط تخمدان ها و نارسایی در تخمک گذاری میباشد. مهمترین عارضه هیپرپرولاکتینمی در خانم ها شامل آمنوره، اولیگومنوره و عدم تخمک گذاری است. در مردان هیپرپرولاکتینمی میتواند منجر به کاهش تولید تستوسترون و کاهش اسپرماتوژنز (تولید اسپرم) شود که از نظر بالینی با کاهش میل جنسی و ناباروری نمایان میشود.
از دیگر عوارض هیپرپرولاکتینمی میتوان به گالاکتوره و ژنیکوماستی (بزرگ شدن پستان ها در مردان) اشاره کرد.
علل هیپرپرولاکتینمی:
فیزیولوژیک:
- بارداری
- نوزادان
- شیردهی
- فعالیت جنسی
- فعالیت بدنی
- بعد از خوردن غذا
- استرس
هیپوفیزی-هیپوتالاموسی:
- آدنوم هیپوفیز
- فشار روی ساقه هیپوفیز
داروها:
- فنوتیازین و متوکلوپرامید (مسدودکننده دوپامینرژیک)
- آلفا متیل دو پا (کاهنده دوپامین)
- سایمیتدین، رانیتیدین (مسدود کننده گیرنده H2)
- آمی تریپتلین (ضدافسردگی)
- هروئین، متادون، مورفین (مواد مخدر)
- استروژن ها و داروهای ضد بارداری خوراکی
ناهنجاریهای سیستمیک:
- آسیب دیواره سینه و ضایعات نخاعی
- هیپوتیروئیدی اولیه یا ثانویه
- نارسایی مزمن کلیوی
- سیروز
- بیماری تخمدان پلی کیستیک
ناشناخته:
- ماکروپرولاکتینمی
- ترشح نا به جای پرولاکتین توسط تومورهای غیر هیپوفیزی
ماکرو پرولاکتینمی:
وجود اشکال پلیمری پرولاکتین در گردش خون ماکروپرولاکتینمی نام دارد. این اشکال فاقد فعالیت بیولوژیک هستند به همین دلیل عوارض ناشی از افزایش پرولاکتین را نشان نمیدهند.
نکاتی که باید هنگام آزمایش پرولاکتین مورد توجه قرار داد:
به دلیل ترشح ضربانی، وجود محرکهای فیزیولوژیک برای آزاد سازی پرولاکتین و نیمه عمر سرمی 26 تا 47 دقیقه، در هنگام غربالگری هیپرپرولاکتینمی توصیه میشود که سه نمونه به فواصل 20 تا 30 دقیقه گرفته شود. این نمونه ها را میتوان مجزا آزمایش نمود یا اینکه مقادیر برابر آنها را با یکدیگر مخلوط و سپس مورد بررسی قرار داد.
بهترین زمان نمونه گیری 3 تا 4 ساعت پس از برخاستن از خواب، بعد از ناشتای شبانه، بون خوردن پروتئین، بدون استرس، بدون فعالیت و در حال استراحت است.
در صورتی که افزایش مرزی پرولاکتین مشاهده میشود، بهتر است نمونه گیری حداقل دو بار دیگر در شرایط حداقل استرس، بدون تروما، بدون تحریک پستان و در صبح انجام شود.
شایعترین علت هیپرپرولاکتینمی مصرف دارو است. به همین دلیل لازم است سابقه مصرف دارو در بیمار به دقت بررسی شود.
در مواردی که نتایج اندازه گیری پرولاکتین سرم بالا است ولی علائم بالینی وجود ندارد احتمال ماکرو پرولاکتینمی وجود دارد.
درمان:
درمان ممکن است به صورت دارویی، جراحی یا رادیوتراپی نجام شود. بروموکریپتین در درمان آدنومهای هیپوفیزی برای سالهای زیادی مورد استفاده قرار گرفته است. امروزه کابرگولین جایگزین آن شده است. کابرگولین ملکرد طولانی تری دارد و بهتر تحمل میشود.
منبع:
کتاب هورمون شناسی تالیف دکتر رضا محمدی (مسئول بخش بیوشیمی و هورمون شبکه آزمایشگاهی رصد)